İMAM GAZALİ'YE GÖRE EĞİTİM

İnsana dair birçok sorunu inceleyerek çözümler üretmeye çalışmış olan Gazzâlî, insanın nefsini arıtabilmesi ve yaratıcısına daha çok yaklaşabilmesinin yollarını aramış bir âlimdir. Gazzâlî'nin nefis terbiyesi hususunda söyledikleri genel olarak eğitimin mahiyeti açısından da önem arz etmektedir. Bu yazıda Gazzâlî'nin yaklaşımına göre eğitimin belirli hususlarına temas etmeye çalışacağız. İlk olarak Gazzâlî'de eğitimin ilkelerine, ardından eğitim ve öğretimde hedef ve amaçlara değineceğiz.

Bundan sonra kişisel gelişimin ilke ve aşamaları, öğretimin çeşitli meseleleri yazımızın konusunu teşkil edecektir. Şüphe yok ki Gazzâlî'nin eğitim anlayışı kısa bir makale formatında özetlenebilmenin çok ötesindedir. Ancak biz yazımızda daha detaylı araştırma yapmak isteyenler için Gazzâlî'nin eğitim anlayışının belli başlı noktalarına işaret etmekle yetineceğiz.

1. Eğitim Öğretimin İlkeleri

Gazzâlî'nin eserlerinde eğitim ve öğretimin ilkelerinin neler olduğu ilgili doğrudan bir açıklama görülmemekle birlikte insanın kendisini eğitmesi ya da nefsini terbiye etmesi ile ilgili açıklamalarında eğitimin ilkelerine dair temel bazı yaklaşımlar bulunmaktadır. Araştırmacılara göre bunlar sekiz başlıkta toplanmaktadır.

a. Kritik Dönem İlkesi: İnsanın eğitiminde, ömrü boyunca gösterdiği fiziksel veya duygusal değişmeler “dönem” olarak isimlendirilir. Her bir dönemin kendisine ait eğitim usûlü, yol ve yordamı bulunur. İnsan eğitiminde en kritik dönem kendi kişiliğinin temellerini kazandığı 0-2 yaş dönemidir. Gazzâlî bu döneme dikkat çekerek bu dönemin ihmal edilmesinin kişide kötü bir karakter ortaya çıkaracağını belirtir.

b. Hürriyet İlkesi: Eğitimde hürriyetin Gazzâlî'ye göre birkaç boyutu bulunmaktadır. Öncelikle kişi eylemlerini bir irade ve bilgi ile gerçekleştirdiğinden bu eylemi gerçekleştirebilecek bir hürriyete sahip olmalıdır. Bunun yanında hürriyet belli bir sorumluluğu da gerekli kılmaktadır. Diğer bir deyişle eğitimde davranışı belirleyen sorumluluk ve davranışın sergileneceği hür ortam beraber bulunmalıdır.

c. Rehberlik İlkesi: Kişinin eğitim hayatı boyunca doğru yorum ve tercihleri yapması ayrıca gerekli bilgi ve becerileri kazanmasında profesyonel yardım anlamına gelen rehberlik Gazzâlî'de kişinin eğitimle varmak istediği hedefe varmasında araç olarak ele alınır. Eğitim yolunda karşılaşılan engeller ancak bu yolu bilen rehberlerle aşılabilir.

d. Tedricilik İlkesi: Pek çok eğitimci gibi Gazzâlî de eğitimde süreç ve aşamalara önem vermiştir. Bilgi ve becerilerin kazandırılması kişinin kendisine mahsus özellikleri göz önünde bulundurularak aşamalı ve bilinçli bir şekilde sağlanmalıdır.

e. Ferdî Farklılıklar İlkesi: Tericilik ilkesinin bir devamı sayılabilecek bu ilkeye göre Gazzâlî ilmi veya eğitimi kabul etme bakımından şahısların birbirinden farklı olduğunu belirtir. Bu durumun göz ardı edilerek eğitim verilmeye çalışılması durumunda ters etki oluşacağını söyler.

f. Aktivite İlkesi: Bilginin ancak bu bilgiye uygun eylemlerle kişiyi hedefe ulaştıracağını kabul eden Gazzâlî aktiviteye ya da eyleme dayalı bir eğitim veya bilgilenme anlayışını benimser.

g. Denge İlkesi: Eğitimde denge, aşırılıklardan uzaklaşmayı ve insanın güdülerinin belli bir seviyede tutulmasını ifade eder. Gazzâlî insandaki güdü ve tutkuların her birinin amacı olduğunu ve bir denge içerisinde doyurulmasını gerekli görmektedir. Dengeli doyumun gerçekleşmemesi eğitimi olumsuz yönde etkileyen bir husustur.

h. Hidayet İlkesi: Amaca götüren yolu göstermek, gayeye ulaştıran yola girmek gibi anlamlara gelen hidayet, Gazzâlî düşüncesinde kişinin eğitiminde doğru bir şeyi hedeflemesi ve sürekli ilâhî yardımı talep etmesini ifade eder. Allah'tan (c.c.) tevfik istenilmeyen bir eğitim eylemi kişiyi hedefe ulaştırmayacaktır.

2. Eğitim Öğretimde Hedef ve Amaçlar

Eğitim öğretimde kişiye kazandırılmak istenen bilgi ve becerilerin bir hedefi ve amacı bulunmaktadır. Eğitim öğretim boyunca eğitim öğretim gören kişiye kazandırılmak istenen değer, bilgi ve beceriler ayrıca bunların kazandırılma yöntemleri, söz konusu hedef ve amaçlara göre belirlenir. Eğitim felsefesinde genel olarak hedefler bilişsel ve duyuşsal hedefler olmak üzere iki kategoride sınıflandırılırlar.

Eğitimin amacını “Allah'a yönelip ona yaklaşan kullar yetiştirme” olarak açıklayan Gazzâlî'ye göre bu amacın gerçekleşmesinde bilişsel ve duyuşsal hedeflere ulaşmak oldukça etkilidir. Gazzâlî'nin dile getirdiği bilişsel hedefler kişiye ilmin, özellikle de insanı ahiret mutluluğuna taşıyacak olan dinî ilimlerin kazandırılmasıdır.

Dinî ilimlerin kazanılmasında tam bir akıl ve keskin bir zekâyı gerekli gören Gazzâlî'nin bu yaklaşımı, onun eğitime dair duyuşsal hedeflerinin de içeriğini belirlemiştir. Duyuşsal hedeflerin doğrudan ahlâkla ve nefs terbiyesi ile ilgili olduğunu kabul eden Gazzâlî, aklın yetkin derecede kullanılabilmesini aklı gölgeleyen nefsin terbiye edilmesine bağlamaktadır. Nefsin terbiyesinde iki ana usûlü kabul eden Gazzâlî'ye göre bunlar “iyi huyların ve alışkanlıkların kazanılması” ve “kötü alışkanlıkların terk edilmesidir.” Nitekim Gazzâlî bu iki usûlü İhyau Ulûmi'd Dîn adlı eserinin üçüncü ve dördüncü ana başlıkları olarak belirlemiştir.

3. Eğitim Sürecinde Gelişim

İnsanın gelişim süreci anne karnında tek bir hücre iken başlar ve doğum sonrasında çeşitli aşamalarla devam eder. İnsan gelişimi süresince karşısında hazır bulduğu çevreye, kendisinde bulundurduğu özelliklerle karşılık verir. Kişinin çevresine verdiği karşılıklar onun gelişimini belirler. Bu bakımdan kişinin aldığı eğitim ile gelişimi arasında ciddi bir ilişki bulunmaktadır. Gazzâlî'ye göre gelişimin bazı temel ilkeleri ve aşamaları bulunmaktadır. Eğiticinin bu ilke ve aşamaları göz önünde bulundurması gerekmektedir.

a. Gelişimin Temel İlkeleri

Gelişmenin birçok bakımdan evrensel ilkeler çerçevesinde gerçekleştiği kabul edilir. Söz konusu bu ilkeler belli bir bütünlük içinde gelişimi etkilerler. Araştırmacılara göre Gazzâlî'nin yaklaşımında gelişmenin ilkeleri olarak altı hususa dikkat çekilmektedir.

Gelişimde aileden gelen özellikler etkilidir: Gazzâlî bir çocuğun ebeveyninin ahlâkî yaşantısı onun eğitiminde etkili görmektedir. Buna göre ebeveyninin dini yaşaması, olgun ahlâk sahibi olmaları ve helalinden yiyip içmeleri kişinin gelişimini doğrudan etkiler.

Gelişim çevreyle birlikte şekillenir: İnsanın yetiştiği ve yaşamını sürdürdüğü çevrenin onda etkili olduğunu belirten Gazzâlî kişinin eğitiminde onun olumsuz etkilerden korunmasının eğitimin seyrini etkileyeceğini düşünür.

Gelişim daimî bir süreçtir: Gelişim insanın davranışlarıyla ilişkili olarak ölümüne kadar devam eder. Bu bakımdan kişinin kendisini sürekli kontrol etme zaruriyeti ömür boyu geçerlidir.

Gelişimin hızı her dönemde farklıdır: Gelişimin ilk başlarının zor olduğunu düşünen Gazzâlî herhangi bir konudaki gelişmenin ileriki aşamalarında kişinin giderek zorluğu atlatacağını belirtir.

Gelişimin ilk yılları daha önemlidir: Bir konudaki eğitim ya da gelişmenin ilk başları daha zor olduğu için Gazzâlî ilk yılları gelişim sürecinin en önemli kısmı kabul eder. Bu sebeple eğitimin ya da gelişmenin başlangıç evresine daha çok ihtimam gösterilmelidir.

b. Gelişimin Aşamaları

İnsanın hayatında belirli gelişim aşamaları bulunmakta ve kişiye verilecek eğitim uygulamaları açısından bu dönemler arasında bir uyum sağlanmak durumundadır. Gazzâlî düşüncesinde insanın temel eğitimi büluğ yaşına kadar devam eder ve bu süre dört ana döneme ayrılır.

Doğum öncesi dönem: Gazzâlî'ye göre bir kişinin nasıl ahlâkî özelliklere sahip olacağı büyük ölçüde doğum öncesi alınacak tedbirlerle belirlenir. Doğum öncesini evlilik ve hamilelik olarak ikiye ayıran Gazzâlî evlenecek kişilerin, çocukların eğitimi ile doğru biçimde ilgilenebilecek bir eş seçmeleri gerektiğini belirtir. Bunun ardından annenin beslendiği gıdaların, bulunduğu ortam ve tükettiği nesnelerin çocuğun ahlâkında belirleyici bir unsur olduğuna dikkat çeker.

Bebeklik (tufûlet) dönemi: Doğum anından çocuğun sütten kesildiği zamana kadarki süreyi kapsayan tufûlet dönemi için Gazzâlî çocuğa güzel bir isim vermeyi ve erkekse sünnet ettirilmesini tavsiye eder. Ayrıca bu dönemde çocuğun sevgi ortamında bulunmasını ebeveyni ile geliştireceği ilişki açısından gerekli görür.

İlk çocukluk (sabâvet) dönemi: Bir çocuğun sütten kesildiği ortalama iki yaşıyla yedi yaşı arasındaki süreyi kapsayan sabâvet dönemi için Gazzâlî çocuklara bilgi aktarmak yerine belirli kavramların kazandırılması gerektiği üzerinde durur. Bu süre zarfında bazı dinî motifler çocuğun durumu ve gelişimi göz önünde bulundurularak aşamalı biçimde çocuğa sunulmalıdır.

İleri çocukluk (mümeyyez) dönemi: İleri çocukluk dönemini yedi ile on dört yaş arasında gören Gazzâlî bu dönemdeki eğitimin kişide kalıcı bir kimlik olarak belireceğini belirtmektedir. Buna göre bu dönemde çocuğa bazı dinî ve ahlâkî yükümlülükler öğretilmeli, kimi bilgi ve becerileri elde etmesi sağlanmalıdır.

4. Eğitimde Öğrenme

İnsanlar gerek maddî gerekse manevî yaşantılarını sürdürebilmek için bilgi ve beceriye sahip olmak, bunun için de gerekli eğitimi almak durumundadırlar. Eğitimin bir süreç olduğunu düşünürsek bu sürecin başlangıcını bilginin kazanılması yani öğrenme teşkil eder. Gazzâlî'ye göre eğitim ve öğretim dışarıdan bir zorlama olmayıp, insanın iç dünyasındaki potansiyel yetilerin uyandırılması üzerine kurulmaktadır. Bu uyandırma eyleminin bir hazırlık süreci ve metotları bulunmaktadır. Ayrıca bu eylemi olumsuz yönde etkileyecek faktörlerin göz önünde bulundurulması da ilgili eylemin seyrini belirleyecektir.

a. Eğitim ve Öğretime Hazırlık
İnsanın korunması açısından eğitime ihtiyacın zorunluluğuna dikkat çeken Gazzâlî, insanın gelişmesinin farklı dönemlere ayrılması ve her dönemin kendisine ait farklı eğitim yöntemleri bulunması sebebi ile bazı hazırlayıcı durumların bulunmasını gerekli görür. Çocukların eğitimi öncesi hazırlık sürecinde onun helal ve sağlıklı gıdalarla beslenmesine özel bir önem atfeden Gazzâlî ayrıca çocukların yemek disiplini kazanmış olmalarına da dikkat çeker. Bu yönüyle genel olarak Gazzâlî'nin eğitim öncesinde eğitim boyunca devam ettirilecek olan belli başlı motor becerilerinin kazanılmış olmasını gerekli gördüğü sonucunu çıkarmamız mümkündür.

b. Öğrenme Metotları

Gazzâlî'nin eğitim anlayışında üç farklı öğrenme anlayışı ön plana çıkmaktadır. Bunlar “anlatma ve gösterme ile öğrenme yöntemi”, “yaparak yaşayarak öğrenme” ve “problem çözerek öğrenme” olarak ifade edilmektedirler. Gazzâlî ilk olarak eğitimcinin aktaracağı bilgileri anlatması ve göstermesine dikkat çeker. Gazzâlî'ye göre anlatılan ile gösterilen arasında bir uyumun bulunması zarurîdir. Bilginin lafzî olarak anlatımı ile o bilginin muhtevasına dair gösterilecek hususun birbiri ile uyumu öğrenmenin ilk elden belirleyici unsurudur.

Gazzâlî'nin belirttiği ikinci öğrenme yöntemi belli alışkanlıkların kazanılmasında yaparak yaşayarak öğrenme metodudur. Buna göre bilgi kuru ve pasif biçimde alınan bir şey olmaktan çıkarılır, kişinin yaşamı içinde bir yer edinir. Bu bakımdan bilginin hayattaki ve eylemlerdeki karşılıkları tespit edilmelidir. Bu yöntemde eğitim gören kişi aynı zamanda kendisini tanıma fırsatı da bulacaktır.

Gazzâlî son olarak problem çözme yöntemi üzerinde durur. Bu yöntem yaparak yaşayarak öğrenme metodunun eksik bıraktığı zihinsel ve bilişsel alanı doldurmaya yöneliktir. Buna göre eğitim alan yaşadığı veya yaşamının parçası haline getirdiği bilgi üzerinde zihinsel işlem sürecine girer. Diğer bir deyişle eğitim sürecinde bilginin etraflı bir şekilde çözümlemesinin yapılması sağlanmalıdır.

c. Eğitimi Engelleyen Faktörler
Eğitim faaliyeti gerek eğitimi veren açısından gerekse eğitimi alan açısından oldukça meşakkatli bir süreçte gerçekleşir. Bu süreç içerisinde eğitim faaliyetini olumsuz yönde etkileyecek faktörler de bulunmaktadır. Eğitim üzerine kafa yoran her düşünür gibi Gazzâlî de bu faktörlerin neler olduğu üzerinde durmuştur.

Gazzâlî eğitimi engelleyen bu faktörlerin bilinerek ve yeterli tedbirler alınarak üstesinden gelinebilecek durumlar olduğunu düşünmektedir.

Gazzâlî'nin eğitimi engelleyen faktörler ile ilgili işaret ettiği hususlar kişinin kendisinden kaynaklanan özellikler ile eğitimi aldığı çevrenin özellikleri olmak üzere iki kategoride toplanmaktadır. Araştırmacılara göre bu kategoriler “kalıtımsal engeller” ve “çevresel engeller” olarak isimlendirilmektedirler.

Gazzâlî kişinin nefsinden gelen gurur, kibir, dik başlılık, ukalalık ve benzeri olumsuz huyları kalıtsal özelliklerden kabul eder. Bu huylar eğitimi alan açısından öğrenmeyi olumsuz yönde etkilerler. Gazzâlî'ye göre bu huyların tedavisi Hz. Peygamber'in taklit edilmesiyledir. Buna göre eğitim verecek kişinin eğitimi alan kişiye bir rol model olarak Hz. Peygamber'i sıklıkla anlatması gerektiği sonucuna çıkmak mümkündür.

Eğitimde çevresel faktörler Gazzalî'ye göre kişinin içinde bulunduğu toplumun yanlış alışkanlıklarıdır. Eğitimle verilmek istenenlerle toplumun alışkanlıklarının birbiri ile uyumlu olmaması, bir süre sonra kişiyi toplumunun eylemlerini taklit etmeye sürükleyeceğinden eğitim ve öğretim önündeki ciddi bir engeldirler. Gazzâlî bu yanlış alışkanlıkların düzeltilmesinin yine ancak eğitim yoluyla gerçekleşebileceğini düşünmektedir.

Kaynaklar

Bülent Çelikel, Gazzâlî'nin Eğitim Görüşü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006.
Cemil Oruç, İmam-ı Gazzâlî'nin Eğitim Anlayışı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) İstanbul, Marmara Üniversitesi, 2009.
Gazzâlî, İhyâu Ulûmi'd Dîn, çev: Sıtkı Gülle, İstanbul, Huzur Yayınları, 2016.
Mahmut Çamdibi, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazzâlî, İstanbul, Han Yayınları, 1983.

Twitter